Bobinajcılık mesleğinde önemli bir yeri olan alternatör sarımı, her ne kadar teori bilgisi gerektirse de; uygulama deneyimi, başarılı bir sarım gerçekleştirilmesi adına önemlidir. Gerekli ortam ve ekipmanlar yardımıyla, kısa sürece yetkinlik kazanılacak bir uygulamadır.
Alternatör sarımı detaylarına geçmeden önce kısaca alternatörün parçalarına değinelim.
Stator (Endüvi): Burası gerilimin oluştuğu bölümdür. Silisli sac paketlerinden imal edilen ve içine sargının yapılabilmesi amacıyla oluklar barındıran parçadır. Endüvi sabit veya duran bir statordur. Bunun nedeni ise endüvinin güçlü gerilim ve akım sebebiyle dış devreye alınmasının son derece zor olur.
Endüktör (Kutuplar): Doğru akım dolaşımı söz konusu olan edüktör sargılarına, dış ortamdan gerilim uygulanır. Edüktör tasarımı genellikle düz ve çıkıntılı tip olarak iki ana kategoride ele alınabilir. Bu tasarıma göre sargılarda farklı yöntemler uygulanır ve dolayısıyla sargı biçimleri farklıdır.
Alternatör sarımında stator sargılarını değerlerini elde etmek, statoru sarıma uygun şekilde hazırlamak ve müteakiben kusursuz bir stator sarımı uygulamak gerekir. Elektrik bobinaj atölyelerinde, alternatör sarımı işlemi yapılmaktadır. Alternatör sarımı için gerekli olan malzemeler ise şu şekilde sıralanabilir:
Piyasada çok sayıda alternatör sarımı yapan firmalar bulunmaktadır. Fakat arızalı bir alternatörünüz var ve işinde uzman bir firma arıyorsanız, dikkat etmeniz gereken en önemli faktör, firmaların hangi alternatör türleri üzerinde uzmanlaştığını bilmek ve mevcut referanslarına göz atmaktır.
Bozulmuş alternatör sargılarında, ilk olarak arızalı bobin sargılarının sökülmesi gerekmektedir. Alternatörlerin sökülmesinde geçmeden, kumpas vasıtasıyla havalandırma sacının alternatörün neresinde bulunduğu tespit edilmeli ve buna mesafeye göre stator yerleştirilmelidir.
Mesafe ölçümünden sora keski vasıtasıyla statorun bobin kenarı herhangi bir taraftan kesilir. Diğer tarafı ise levye benzeri bir araçla stator iletkenleri çıkarılır. Eğer bu mümkün değilse, pürmüz yarımıyla yakmak suretiyle iletkenler çıkarılabilir.
Stator iletkenlerini yapma işlemi yapıldıktan sonra olukta kalan kalıntılar ve presbant, bıçak veya benzeri bir aletle temizlenir.
Olukta bulunan bobin grubu komple çıkartılır. Bu işlem sırasında iletken sayısını not etmek gerekir. Bu grubun içerisinde ikaz sargılar da yer alabilir. Bağlantı şeması yarımıyla da ikaz sargılarının sayısı öğrenilebilir.
Mikrometre kullanarak iletkenlerin çapları ölçülür. Bu işlemi yaparken, zarar görmemiş olan iletkenleri kullanmak daha doğru sonuç verir. Bobin sökümü sırasında stator saclarına zarar gelmemesi gerekir.
Stator yalıtımından önce, benzin, vernik ve diğer kalıntılar temizlenmesi gerekir. Oluklarda meydana gelebilecek kısa devreler, çıkış geriliminin sabit olmamasına sebep olur.
Oluk temizliği işlemi bittikten sonra diğer işlem olan yalıtım uygulaması için presbant ölçüsü alınmalıdır. Ölçü alındıktan sonra ise oluk sayısı kadar presbant kesilmesi ve müteakiben stator oluklarına yerleştirilmesi gerekir.
Sarmak istenilen stator boş bir stator ise, sarım yapabilmek için faz başına düşen sipir sayısının ve tel çapının hesaplanması gerekir. Akım yoğunluğu göz önünde bulundurularak, alternatör tasarımına ve gücüne göre tel çapı belirlenir. Ayrıca akım hesabı ve kutup sayısı hesabı da yapılmalıdır.
Şayet alternatör kademeli olarak sarılacaksa, tüm bobin kenarları için özel ölçü alınması gerekir. Ölçünün alınması sırasında bobin kenarları oluk hizasını geçmemeli ve stator yüzeyinden dışarıya doğru çıkmamalıdır.
Bobinlerin ölçüsü alındıktan sonra sarma işlemine geçilir. İlk olarak sarılacak kadar olacak iletkenlerin çapı kontrol edilir. Bobinlerin kenar sayısına göre kalıp hazırlanır ve makarada sarma işlemi yapılır. Makaraya sarımı gerçekleştirilen bobinler, dikkatlice makaradan çıkarılmalı ve kenar kısımlarının bozulmaması için iletkenlerle bağlanır.
Bobinler oluklara yerleştirilmeden önce, hesaplanan oluk adımına göre düzenlenir. İletkenlerin zarar görmemesi ve çıkış geriliminin değişmemesi için, bobin grubu bölünmek suretiyle özenle yerleştirilir.
Birinci bobinlerin oluklara yerleştirilmesini müteakip, diğer bobinlerin takılmasına geçmeden önce düzeltme işlemi yapılır ve kontrol edilir. Ayrıca iletkenlerin oynamaması ve yerinden dışarı çıkmaması amacıyla oluklara kapak yerleştirilir.
Oluklara yerleştirilen ilk kenar bobinleri, sonraki kenarların daha rahat konumlandırılabilmesi amacıyla sürgü çubuğu kullanmak suretiyle oluğa itilir ve güzelce sıkıştırılır. Kapaklar takıldıktan sonra ise ikinci bobinler, ilkinin üzerlerine konumlandırılır.
Bobinlerin oluğa yerleştirilmesinden sonra plastik bir çekiç kullanılarak düzeltilir. Bu işlem kesinlikle, metal bir malzeme kullanılarak yapılmamalıdır. Ayrıca bobinlerin, düzenli ve dairesel bir şekle getirilmesi önemlidir.
Yukarıda da bahsedildiği üzere alternatörlerde kısa devreler söz konusu olabilir. Bunu önlemek için bobinlerin yalıtılması önemlidir. Presbant, bu amaçla kullanılan bir malzemedir. Oluklar arasına yerleştirilen presbantlar, bobin gruplarının temasını engelleyecek şekilde kesilmelidir. Ancak bobinlerin yüzeyini geçmemelidir. Dışa doğru uzayan presbantlar, makas yardımıyla kesilir ve düzgün bir görünüm elde edilir.
Oluklar arası yalıtım sağlandıktan sonra sarımın dikilmesi gerekir. Bu işlem sıkı bir şekilde yapılmalıdır. Bunun nedeni ise iletkenler arasında manyetik alan oluşumunun engellenmesidir.
Sarımın dikilmesi sırasında teşbih ipi veya şerit tiret adı verilen bir malzeme kullanılır. Stator iç kısımdan dışarıya doğru ip veya tiret yardımıyla dikilir. Bu işlem, tüm bobinler için uygulanır ve aralıklar, muazzam bir şekilde ayarlanmalıdır. Bobinlerin çok daha iyi sıkışabilmesi amacıyla, plastik çekiçler kullanılabilir.
Sarım dikilten sonra vernikleme işlemine geçilir. Bu işlem için lak izolasyon sıvısı adı verilen bir malzeme kullanılır. Fırça yardımıyla vernikleme sıvısı oluk içlerine sürülür. Bu sayede gerek yalıtım istenen şekilde olmuş olur gerekse titreşime bağlı manyetik alan oluşumu önlenmiş olur.
Düzgün bir sargı işleminin en önemli kanıtı, sargılar üzerinde yapılacak bazı kontrollerdir. Direnç testi ve yalıtkanlık testi ile bu kontroller gerçekleştirilebilir.